Normy takie a inne

Prawie każdego z nas ukształtowały bajki. Ale czy zastanawialiście się kiedyś, jak treści oglądane w dzieciństwie – od klasycznych filmów Disneya po współczesne produkcje – wpływają na to, jak widzimy siebie i innych? Media to idealny sposób, aby zaprezentować model i zapisać go w umyśle młodych odbiorców, aby później go powielali. Schematem takim jest nie tylko podział na mężczyzn i kobiety, ale i wskazanie przedstawicielom tych płci konkretnych, narzuconych im zadań. Dzięki twórczości w mass mediach dzieci uczą się rozumieć swoje role oraz jaką rolę w świecie odgrywa płeć i rasa (E. Behm-Morawitz, D.E. Mastro, 2008). Mechanizm ten działa poprzez to, że konkretne cechy charakteru zostają przedstawione w filmie, co później sprawia, że odbiorcy kodują owo zachowanie jako stosowne. Wszystko byłoby dobrze, gdyby ganiono wyłącznie lenistwo i brutalność. Okazuje się jednak, że poza zachowaniem nieaprobowanym społecznie, w filmach koduje się również zachowanie stosowne i niestosowne dla przedstawicieli różnych płci. Stosowne i niestosowne w odniesieniu oczywiście do konkretnych norm społecznych. Amanda Yerba, Samantha Baron oraz Youjin Lee w swoim artykule piszą:

(…) female characters have been portrayed as weaker, more controlled by others, emotional, warmer, sensitive, romantic, affectionate, sensitive, frailer, passive, complaining, domestic, stereotypical and troublesome than male characters. (tłumaczenie: (...) żeńskie postacie zostały przedstawione jako słabsze, bardziej kontrolowane przez innych, emocjonalne, cieplejsze, delikatne, romantyczne, czułe, wrażliwe, drobne, pasywne, narzekające, domowniczki, stereotypowe i bardziej kłopotliwe niż mężczyźni) (A. Yerba, S. Baron, Y. Lee; s.1-2).

Dodatkowo, w badaniach z 2014 roku przeprowadzonych przez Joanah Gamboa, Genevic A. Habagat, Cecille Kionisala oraz Chelzee G. Salera autorzy podają, że In most fairy tale stories, women are presented as “weak, submissive, dependent, and self-sacrificing, while men are powerful, active, and dominant” (W większości bajek, kobiety prezentowane są jako „słabe, uległe, zależne i pełne poświęcenia, podczas gdy mężczyźni są potężni, aktywni i dominujący”) (J. Gamboa, G. A. Habagat, C. Kionisala, C. G. Salera dostęp: https://www.academia.edu/8659758/Portrayal_of_Women_in_Seven_Disney_Films, s.16, za: Parsons, 2004).

Jakie są kobiety i jakie powinny być kobiety? Do jakich norm się stosować oraz z której epoki? Bardzo ładny przekrój zmian widoczny jest w filmach Disneya, które towarzyszą nam od najmłodszych lat. Co ciekawe, wraca się dzisiaj do tych starszych produkcji, choć dla młodszego pokolenia to, co zaprezentowała ówczesna księżniczka, okazuje się śmieszne. Wyraźnie to wskazuje na zmianę w przyjętych zachowaniach i wyobrażeniach dotyczących norm.

Ważnym wątkiem pojawiającym się już na początku pierwszych z filmów Disneya („Śnieżka”, „Śpiąca Królewna” oraz „Kopciuszek”), a później w przypadku Śnieżki kontynuowanym w chatce krasnoludków, okazuje się sprowadzanie kobiety do, jak dzisiaj byśmy nazwali, kury domowej - czyli osoby sprzątającej, gotującej, dbającej o dom oraz domowników. To przynosiło księżniczkom faktyczną radość, co w tamtych czasach było pozytywnie odbierane.

Badania przeprowadzone w Uniwersytecie w Wisconsin przez Profesor Kate Lang i Doktora Roberta Gough zainteresowały się kwestią stereotypu gender umieszczonego w „Kopciuszku” oraz „Śpiącej Królewnie”. Uważali, że lata 50., czasy już po II Wojnie Światowej, ale trwającej zimnej wojny, wpłynęły mocno na społeczeństwo. Głównie kobiety uznały, że życie jest zbyt krótkie, aby poświęcać je pracy, a powinno się skupić na rodzinie. Niedługo potem zaczęło się w mediach szerzyć przekonanie, że pracownice nie są ani dobrymi żonami, ani matkami. Pojawił się nowy wzór kobiet, które dbają o dom i potrzebują mężczyzny, który zadba o nie, zamiast być zdolne do dbania o siebie. Autorzy nie ukrywali, że Walt Disney, not wanting to miss out on this marketing campaign, reinforced these gender roles and sterotypes within his versions of „Cindirella” and „Slepping Beauty” (2009, 3) (Walt Disney nie pozwolił sobie na przegapienie takiej kampanii. Tym samym podkreślał ową rolę płciową oraz stereotyp we własnych wersjach słynnych bajek o Kopciuszku oraz Śpiącej Królewnie).

Kobieta jest „dobra” (odpowiednia), kiedy jest kobieca, przyjmuje swoją rolę, a więc zachowuje się i ubiera zgodnie ze swoją płcią. Każda więc z trzech pierwszych księżniczek sprząta, zajmuje się domem, szyciem, gotowaniem…, co czyni je kobiecymi. O ironio, szorowanie schodów, gotowanie, pieczenie i pranie sprawia, że kobieta jest prawdziwą kobietą. Wynika z tego, że kobiece są tylko te kobiety, które wykonują kobiece obowiązki. Kiedy sposób bycia Lady Tremaine (macocha Kopciuszka) przypomina wzór męski, zostaje uznana za złą, ponieważ who tend to take on the roles of masculinity and aren’t feminine are evil (kto często wciela się w role męskie i nie jest zbyt kobiecy, jest zły) (J. Gamboa, G. A. Habagat, C. Kionisala, C. G. Salera, https://www.academia.edu/8659758/Portrayal_of_Women_in_Seven_Disney_Films, s.76). Nieważne, że macocha była silną, dominującą kobietą, która dbała o przyszłość swoich córek, nawet jeśli bywała dla nich szorstka. Dominacja i siła to cechy męskie, więc przejęcie ich przez kobietę degraduje ją w oczach społeczeństwa i, oczywiście, widza.

Oznacza to, że kobieta, która była przedstawiona jako pewna siebie, silna, uznana została za złą i określona jako femme fatales Disneya (A. Yerby, S. Baron, Y. Lee). Zbiór tych cech uległ na przełomie lat pewnej zmianie wraz ze zmianą wizerunku kobiety. Mężczyzna nadal powinien być silny, pewny siebie oraz mądry. Drwiny z innego typu samców można zobaczyć w filmie „Mulan”, gdzie sekretarz myje się tylko w kapciach, jest delikatny, wątły i słaby. Nawet mężczyzna więc nie uniknie podziału, w tym przypadku na „dobrego-męskiego” oraz „złego-kobiecego”.

Kobieta okazuje się dzisiaj o wiele mniej zdana na partnera, ponieważ sama wykazuje się asertywnością, mądrością i pewnością siebie. Warto podkreślić na samym początku, że my, kobiety, nie jesteśmy już tak bezwolne. Z pewnością nie tak jak lwice w „Królu Lwie”, gdzie bez Simby (mężczyzny) pozostają bezczynne wobec przemocy, wrogich sił lub przeciwności losu. Należy tu dodać, że nawet lwice w naturalnym środowisku nie muszą przyjąć samca, który pokonał poprzedniego przywódcę. Zmiana władzy prowadzi do tego, że kilka lwic odchodzi, więc równie dobrze i lwice z Lwiej Ziemi mogły Skazę opuścić. Świadczyłoby to jednak o ich niezależności.

Uległość wobec każdej przeciwności i ataku jest szczególnie widoczna w przypadku trzech najstarszych księżniczek. Pozostają bezwolne, kruche i słabe wobec przeciwności i każdego aktu agresji. Nie wykazują własnej inicjatywy ani nie podejmują prób ucieczki. Zwykle płaczą w oczekiwaniu na pomoc, a więc pozostają zależne od męskich postaci. Na jego barkach spoczywa odpowiedzialność za nią wraz z siłą sprawczą do wszelkich zmian. Później wielokrotnie powtarza się mechanizm nawet w sytuacjach, gdy księżniczka postanawia być nieco bardziej aktywna (w rozwoju wypadków). Mężczyzna nie tylko stoi u boku kobiety, ale to dzięki niemu jest uratowana lub jego obecność stanowi element na tyle istotny, że jego brak jest niedopuszczalny.

Oczekiwania wobec kobiet w świecie realnym, musiały wymusić zmiany w świecie fikcyjnym. Zmiany to jednak proces dosyć powolny i długofalowy. Nie od razu więc kobieta stała się tak waleczna i pewna siebie, jak widzimy dzisiaj. Nie należy jednak podchodzić bezkrytycznie do współczesnych postaci kobiecych. Oczywiście, Mulan ocaliła cesarza, Pocahontas zakończyła wojnę, a Anna poświęciła się dla siostry. Wciąż jednak w ich ciałach, gestach i słowach widoczna jest delikatność, kruchość samych postaci oraz sposób podkreślania ich kobiecości. Aktywność i waleczność kobiet nie zmieniły bowiem tego, co przedstawia prasa, co jest powielane w internecie i tak mocno zakorzenione w naszej kulturze. Kobieta musi być delikatna! Kiedy kobieta staje się silna, nie może utracić delikatności, gracji i wdzięku. Musi sprawnie łączyć te dwa bieguny, aby łącząc pewność siebie, odwagę i wytrwałość z kanonem kobiecości narzuconym przez społeczeństwo.

Na odrzucenie takiego mechanizmu zdecydowała się wytwórnia DreamWorks wprowadzając postać Eep w filmie „Krudowie”. Jest to dziewczyna o krępej budowie ciała, szczupłej, choć masywnej, dalekiej od typu modelek prezentowanych przez Disneya. W omawianej wytwórni jedynie Nani, siostra Lilo, była osobą o bardziej naturalnych proporcjach ciała. W tym jednak przypadku może być to spowodowane faktem, że film powstał z inicjatywy rysowników przy niskim budżecie. Oderwanie się, choć niepełne, od nacisków wytwórni, mogło zaowocować innym stylem oraz zupełnie innym podejściem do przedstawienia fizycznej strony postaci.

Jeśli chodzi o bardziej oficjalne produkcje, jedynie w filmie „Encanto” można zauważyć kobietę o większej posturze, nie sugerującej ani delikatności, ani kruchości. Luisa Madrigal dzięki magicznej mocy rodziny, osiąga niezwykłą siłę fizyczną. W trakcie jednak fabuły objawia się kruchość jej ducha w obliczu przytłaczających ją oczekiwań otoczenia. Można jednak dywagować, czy ten motyw nie prowadzi do ponownego osłabienia postaci kobiecej. Dla mnie to ciekawe przeciwstawienie jednej siły drugiej, a także faktu, że żadna nie istnieje w pełnie bez tej drugiej.

Współczesne księżniczki stały się również dużo bardziej otwarte i odważne w wyrażaniu swoich uczuć i myśli. Księżniczki od lat 30 do 50 mówią niewiele, a w obecności mężczyzny, jeśli już wypowiadają cokolwiek, są to wyłącznie słowa piosenki. Nie wtrącają się, nie wygłaszają własnych opinii i nie sprzeciwiają się. This portrayal shows that good women do not talk back nor speak their mind, but rather obey and accept the tasks given to them. (tłumaczenie: To przedstawienie pokazuje, że dobra kobieta nie odpowiada ani nie mówi, co myśli, ale raczej słucha i przyjmuje powierzone jej zadania) (A. Yerby, S. Baron, Y. Lee, https://www.academia.edu/8659758/Portrayal_of_Women_in_Seven_Disney_Films, s.66). To milczenie stanowi niemą zgodę wobec wszystkiego, co postanowi mężczyzna, ponieważ prawdopodobnie tego oczekiwano od kobiet w świecie realnym. Mężczyzna był panem domu, głównym jego przedstawicielem i władcą, ponieważ to on zarabiał pieniądze i decydował o tym, jak będą wydawane. Dopiero później, od lat 60., kobiety w filmach i w kulturze zachodnioeuropejskiej zaczynają wypowiadać własne zdanie, które bywało czasami sprzeczne z opinią mężczyzn. Księżniczki w ten sposób zaczynają nie tylko odpowiadać swoim wybrankom, ale nawet się z nimi kłócić. To kolejny dowód ich aktywności i decydowania o samych sobie i swoim losie. Nie przyjmują biernie nakazów mężczyzny, ale odpowiadają, same myślą i same decydują. Dzięki temu bywają również niesforne i krnąbrne - jak Merrida, Ariel, Pocahontas czy Mulan. Choć Ariel w pierwszym filmie kłóci się wyłącznie ze swoim ojcem.

Ciekawym porównaniem będzie zachowanie Śnieżki w obecności mężczyzny, kiedy milknie, ucieka, rumieni się i spuszcza wzrok oraz Roszpunki, której usta się nie zamykają, narzuca mu pewne zadanie i nie boi się przeciwstawić jego podchodom i próbom manipulacji (zwłaszcza scena, kiedy Flynn denerwuje się, co ma zrobić, aby oddała mu chlebak, a ona wskazuje na niego patelnią ze słowami: „Nie kombinować”).

Kobiety otrzymały prawo do głosowania w 1920 roku, a więc niecałe dwadzieścia lat przed powstaniem pierwszego pełnometrażowego filmu Disneya. Nie należy się więc spodziewać, żeby od razu powstał ideał kobiety, która będzie chodzić do pracy, przynosić własne pieniądze i rozwijać karierę. Nowe prawa polityczne, choć formalnie wprowadzone w latach 20., w pełni do świadomości obywateli Stanów Zjednoczonych dotarły znacznie później a prawa wyborcze nie zmieniły ówczesnego porządku. Kobieta rzadko pracowała zawodowo, a brak własnych pieniędzy z pewnością nie pomagał forsować swojego zdania.

Skoro kobieta nie miała pracy i musiała zajmować się domem, idealna kobieta robiła to z przyjemnością oraz z uśmiechem na ustach. Musiały też przed zamieszkaniem w domu mężczyzny już mieć za sobą wiele lat doświadczenia w dbaniu o dom, aby okazać się przydatną i pożyteczną. Szczególnie w przypadku księżniczek powstałych do lat 50., magazines, movies and newspapers portrayed women as diligent servants to their husbands (Lang, Gough, 2009, 4) (magazyny, filmy oraz gazety przedstawiały kobiety jako pracowite służące swoich mężów). Choć w latach 50. zdarzały się kobiety decydujące się na pracę zawodową, uznawano je za porzucające mężów i dzieci. W realiach filmowych, choć wiadomo, że w pałacu księżniczki sprzątać nie będą, to wypada, by dziewczynki, które film oglądają, wiedziały, że to od wykonywania takich czynności będzie zależeć ich pożycie w małżeństwie. Czysty dom i pełen brzuch mężczyzny ma zapewnić długi i szczęśliwy związek.

Na temat filmu „Królewna Śnieżka i siedmiu krasnoludków” pojawiają się teorie głoszące, że film dowodzi, że bez kobiety mężczyzna by sobie w domu nie poradził. Księżniczka, owszem, decyduje się sprzątać po krasnoludkach, ale oni postawieni są, według mnie, w roli dzieci, a nie dojrzałych mężczyzn. Świadczy o tym ich zachowanie, sposób wyrażania się i nieporadność. Ich obecność ma jedynie wykazać, że idealna kobieta będzie jednocześnie idealną matką, która bez trudu zajmie się dziećmi, posprząta po nich, położy je spać oraz im ugotuje, jak i idealną gospodynią, która zadba o wszystkich lokatorów.

Antagonistki, jako bohaterki negatywne, będące przeciwieństwem ideału, nie pobrudziły sobie rąk ciężką pracą, nie wykonywały domowych obowiązków i nie sprzątały. Można to ująć bardzo prosto - nie pracujesz w domu, nie jesteś dobrą osobą. Dodatkowo, siostry Kopciuszka stanowią personifikacją wad, których każda kobieta powinna unikać - lenistwo i próżność.

Motyw przewijający się przez wszystkie filmy Disneya, to opiekuńczość księżniczek. Śnieżka jest tu wyjątkowym przykładem, ponieważ zajmuje się aż siedmioma krasnoludkami, które zachowują się jak dzieci. Roszpunka i Kopciuszek dbają o swoje macochy. Nawet posiadanie towarzysza zwierzęcego świadczy o tym, że się kimś zajmują i o kogoś dbają. Kobieta musi być opiekuńcza, ponieważ taka jest jej rola. It goes with the traditional patriarchal ideology that women should stay at home and take care of the family, or should nurse the sick and take care of them as well. (tłumaczenie: Wynika to z tradycyjnej patriarchalnej ideologii, według której kobieta powinna zostać w domu i dbać o wszystkich członków rodziny albo powinna zajmować się chorymi i dbać o nich równie mocno)(A. Yerby, S. Baron, Y. Lee, https://www.academia.edu/8659758/Portrayal_of_Women_in_Seven_Disney_Films; s.45).

Film określa w ten sposób, jakie są zadania kobiety i dokładnie przedstawia ich obowiązki w życiu codziennym. These all show that women should work inside their home. They never ride horses, or drank wine, or engaged in a fist fight or wars, as what the men in the movie do. This shows the gentleness of women and further forwards the notion of female incapability to do masculine tasks. (Tłumaczenie: Wszystkie one pokazują, że kobiety powinny pracować w domu. Nigdy nie jeżdżą konno, nie piją wina, nie biorą udziału w walkach w ręcz lub wojnach, co robią mężczyźni na filmach. To pokazuje łagodność kobiet i utwierdza teorię, że kobieta nie jest w stanie wykonywać zadań męskich) (A. Yerby, S. Baron, Y. Lee, https://www.academia.edu/8659758/Portrayal_of_Women_in_Seven_Disney_Films; s.90)

Z biegiem czasu ideał uległ zmianie. Dużą rolę w tym procesie odgrywała wojna. Kiedy mężczyźni zabrani do wojska opuścili domy, kobiety musiały zająć się sprawami, które dotąd znajdowały się w rękach ich mężów - majsterkowały, naprawiały oraz poszły do pracy. Stały się dzięki temu o wiele bardziej samodzielne, samowystarczalne i bardziej niezależne od mężczyzn. W filmowej rzeczywistości doprowadziło to do tego, że nawet ruszyły na wojnę jak Mulan lub używały broni jak Merrida (ta ostatnie pojawiła się w późniejszych latach). Przerażenie, które w latach 40. i 50. zostało tym wywołane, było widoczne w detektywistycznych filmach noir, gdzie to kobiety, famme fatale, okazywały się morderczyniami i dokonywały zbrodni najczęściej na mężczyznach. Stały się niebezpieczne, nieprzewidywalne i zdolne do wszystkiego, ponieważ nie były już tylko cichymi, posłusznymi kurami domowymi.

Nadal jednak istnieje teoria, że choć Mulan zdecydowała się walczyć dorównując wytrwałością, siłą i pomysłowością mężczyznom, wciąż jest zdana na nich i oni zachowują władzę nad nią i nad jej życiem i śmiercią. Disney makes it clear that men still command Mulan and they always retain the power of life-and-death over her. But not to worry, all they really want to do is marry her and turn her into a Disney happy homemaker. (tłumaczenie: Disney jasno daje do zrozumienia, że mężczyzna wciąż pozostaje władcą Mulan i na zawsze zachowuje władzę życia i śmierci. Ale nie martwcie się, naprawdę chcą tylko, aby wzięła ślub i przeistoczyła się w kolejną disneyowską kurę domową) (K. Maio, http://newint.org/features/1998/12/05/dolls/)

Żadna z księżniczek nie osiągnęła jednak takiej niezależności i żadna nie sprzeciwiła się narzuconym normom jak Tiana, jedna z nowszych księżniczek (premiera kinowa tego filmu przypada na rok 2009). Po związaniu się z księciem razem biorą się do pracy i realizują marzenia. On nie uwalnia jej od wysiłku i nie sprawia, że jej życie będzie polegać na beztroskich balach i śpiewach. Decydują się razem sprostać wyzwaniom życia codziennego, tworząc w ten sposób równoprawnych partnerów. Zaprezentowany jest w ten sposób nowy obraz, gdzie mężczyzna razem z kobietą ma się zająć obowiązkami i ma dzielić z nią przyjemne części ich wspólnego życia, jak i te mniej atrakcyjne. Jakby nie patrzeć, znowu w jakiś sposób ją uwalnia, dźwigając ciężar pracy razem z nią.

Chociaż wiele się zmieniło, wciąż pojawiają się teorie mówiące, że zmiany to tylko przykrywka, ponieważ problem pozostaje ten sam, ale zaprezentowany w odmienny sposób. Nowe postacie i konstrukcja charakterów tylko zdają się przezwyciężać dawne ograniczenia i kwestie nierówności płci. Okazuje się, że nadal mogą występować, mimo że są inaczej zaprezentowane (Dow, 1990).

Znając już tych kilka prostych faktów, możemy dużo bardziej świadomie oglądać dzisiejsze filmy Walta Disneya. Zmiany są niezwykle widoczne. Coraz częściej nie ma księcia, jakiegokolwiek mężczyzny, nie jest on ideałem w postaci rycerza na białym koniu oraz nie jest centrum wszechświata dla kobiet. Bohaterki mają hobby, zainteresowania i marzenia, które nie są związane z wyjściem za mąż. Same również decydują się na pokonanie przeciwności, wykazują się sprytem, inteligencją i zaradnością, a mężczyzna to ich równorzędny partner a nie jedyny ratunek. Należy jednak pamiętać, że każdy czas, każda kultura i każde normy wprowadzają ograniczenia a księżniczki owych ograniczeń nie ominęły. Oznacza to, że dzisiejsze postacie również nie pozostają w pełni swobodne, co sprowadza się do tego, że młodzi widzowie przyjmując nowe schematy są w nie wprowadzani.